Kofeina: czym jest i jakie ma właściwości?

Kofeina kojarzy się nierozerwalnie z czarnym, aromatycznym napojem: kawą. Jej pobudzające właściwości doceniamy szczególnie rano, gdy ciężko jest rozpocząć nowy dzień. Jednakże kawa nie jest jedynym źródłem kofeiny. Gdzie jeszcze ją znaleźć i jakie ma właściwości?

Czym jest kofeina?

Jest to alkaloid purynowy, który naturalnie występuje w liściach ostrokrzewu paragwajskiego Mate, drzewa herbacianego, kakaowca, nasionach kawy i aż 60 innych gatunkach roślin.

Jest najpopularniejszą substancją o działaniu psychoaktywnym na świecie. Co ciekawe, naturalna kofeina wcale nie jest czarna, jak znana nam kawa, ale biała lub biaława, o gorzkim posmaku.

Występuje pod różnymi nazwami w zależności od źródła, z którego ją pozyskano. W herbacie to teina, w guaranie – guaranina, a w yerba mate – mateina. Najwyższą zawartość kofeiny wykazuje pasta z guarany – aż 5%.

Źródła występowania kofeiny

Kofeinę można znaleźć w wielu różnych gatunkach roślin. Jej najpopularniejszymi źródłami są liście ostrokrzewu paragwajskiego Mate, drzewa herbacianego, kakao, zarodki nasion koli oraz w lianie brazylijskiej paulinia gwarana i ponad 60 innych gatunkach roślin.

Jeśli chodzi o zawartość kofeiny w samych liściach – to drzewo herbaciane zawiera jej więcej niż ziarna kawy. Jednakże podczas gotowania herbaty dochodzi do uwolnienia znaczącej ilości garbników katechinowych, które wpływają na znaczny spadek poziomu teiny. Najwięcej tej substancji zawiera czarna herbata.

W przypadku kawy, zawartość kofeiny uzależniona jest od gatunku kawy, a także preferowanego sposobu jej przygotowania oraz ilości użytego produktu. Zasadniczo, zawartość kofeiny w Robuście jest niemalże dwukrotnie wyższa niż w Arabice.

W roślinnych źródłach, kofeina pełni rolę odstraszającą szkodniki i wabiącą owady zapylające.

Kofeinę można znaleźć również w napojach wzbogaconych w nią sztucznie. Takimi źródłami są między innymi napoje typu cola czy energetyzujące.

Wpływ na człowieka

Choć naukowcy wciąż badają jej wpływ na człowieka, zgodnie twierdzą, że w tej materii nie powiedziano jeszcze wszystkiego. Substancja ta wykazuje zarówno pozytywny, jak i negatywny wpływ na organizm. Sam sposób jej oddziaływania jest w dużej mierze kwestią osobniczą i uzależniony jest od wielu czynników, jak wiek, płeć, spożywanie innych używek czy przyjmowane leki.

Działanie pobudzające

Swą popularność kofeina z pewnością zawdzięcza zdolności do pobudzania organizmu. Faktem jest, że większość osób po wypiciu kawy odczuwa nagły przypływ energii i siły do działania, wzmożoną koncentrację, lepszy nastrój, a nawet poprawę funkcji psychomotorycznych. Jednocześnie, stosowana w rozsądnych ilościach, w przeciwieństwie do niektórych innych substancji psychoaktywnych, nie wykazuje żadnego negatywnego oddziaływania.

Oddziaływanie na układ krwionośny

Napoje zawierające kofeinę posiadają zdolność do pobudzania autonomicznego układu nerwowego – czyli tego, na którego funkcjonowanie człowiek nie ma wpływu.

Nie udowodniono do tej pory bezpośredniego wpływu działania tej substancji na choroby układu krwionośnego, choć jej wpływ na pracę serca jest niepodważalny. Duża dawka kofeiny może powodować przyspieszoną akcję serca, lecz nie ma ona większego znaczenia z klinicznego punktu widzenia.

Organizm szybko przyzwyczaja się do działania kawy: w ciągu 1 do 3 dni maleje podatność organizmu na działanie przyspieszające akcję serca. Według badań, oddziaływanie kofeiny na bicie serca jest znacznie mocniejsze u osób w podeszłym wieku, cierpiących na nadciśnienie tętnicze.

Przypuszczalnie kawa może mieć wpływ na rozwój choroby niedokrwiennej serca, choć można znaleźć również przeciwstawne badania w tym temacie. Brak jest zgodności w tym temacie wśród naukowców.

Wpływ na układ kostny

Już w 1982 roku badania naukowe wykazały potencjalny negatywny wpływ kofeiny na kości. Zgodnie z tezami badawczymi, codzienne spożywanie wysokich dawek kofeiny może powodować rozwój osteoporozy, a także stać za zwiększoną łamliwością kości i utrudnionym procesem ich zrastania.

Osoby spożywające duże ilości kofeiny powinny przyjmować także dużo białka. Kawie przypisuje się działanie wypłukujące z organizmu wapń oraz magnez, co może prowadzić do powstania niedoborów.

Według przeprowadzonych badań, przyjmowanie 800 mg wapnia dziennie przy jednoczesnym przyjmowaniu 400 mg kofeiny nie doprowadziło do żadnych istotnych zmian w strukturze kości. To może oznaczać, że przy zachowaniu odpowiednio wysokiego poziomu białka w diecie, możliwe jest uniknięcie negatywnego wpływu kofeiny na układ kostny.

Kofeina a układ pokarmowy

Substancja ta prowadzi do rozkurczania mięśni gładkich w układzie pokarmowym – co prowadzi z kolei do nadprodukcji kwasu solnego. Jego podniesiony poziom może nieść za sobą takie negatywne skutki jak stany zapalne jelit i błon śluzowych żołądka.

Ze względu na działanie rozkurczające mięśnie zwieracza przełyku, u osób z chorobą refluksową przełyku może wywoływać niepożądane nasilenie tych dolegliwości.

Spożywanie kofeiny według badań naukowych może prowadzić do obniżenia ryzyka wystąpienia cukrzycy typu 2. Według naukowców występuje silna korelacja między spożywaną dawką kofeiny a zapadalnością na cukrzycę typu 2. Regularne przyjmowanie napojów zawierających kofeinę prowadzi do znacznego upośledzenia tolerancji glukozy, zwiększając jej ilość, a także ilość insuliny, a jednocześnie znacząco obniżając wrażliwość tkanek na te substancje.

Według niektórych danych przedstawianych przez naukowców, kofeina może wykazywać działanie zmniejszające ryzyko występowania raka jelita grubego, jednak nie wyjaśniono do tej pory tego mechanizmu.

Zastosowania kosmetyczne

Warto pamiętać, że kofeinę wykorzystuje się nie tylko w różnego rodzaju napojach, ale także w kosmetykach. Ze względu na działanie poprawiające ukrwienie organizmu, a także poprawiające odpływ limfy, usuwa z organizmu toksyny. Tym samym wykazuje działanie antycellulitowe oraz ujędrniające.

Przedawkowanie kofeiny

Aby przedawkować tę substancję, trzeba spożyć dużą jej ilość. Bezpieczną dawką dla osoby dorosłej jest około 400 mg – choć należy w tej kwestii wziąć pod uwagę również osobnicze zdolności każdego organizmu do przyswajania tej substancji. Tę ilość kofeiny można znaleźć w 4 szklankach kawy (za szklankę uznajemy w tym wypadku standardową objętość 250 ml płynu), 20 szklankach napoju typu cola, około 10 szklankach herbaty (dokładna ilość jest uzależniona od jej rodzaju) lub jedynie 6 szklankach napoju energetyzującego.

Spożycie ponad 2000 mg kofeiny jest uważane za jej przedawkowanie. Może wywoływać nieprzyjemne dolegliwości, takie jak problemy z koncentracją, nadmierne pobudzenie, uderzenia gorąca, bezsenność, podenerwowanie, zawroty głowy, a nawet drgawki.

Choć śmiertelne przedawkowanie kofeiny jest bardzo skrajnym przypadkiem, nie jest niemożliwe.

Samo uzależnienie od napojów zawierających tę substancję może wystąpić, jednak w praktyce ma miejsce niezwykle rzadko. Zdarza się natomiast sporadyczne wystąpienie łagodnego zespołu odstawiennego – objawiającego się między innymi bólem głowy oraz przemęczeniem.